Praszka, niem. Prauskaw, osada miejska, folw., os. leś., przed 1865 r. miasteczko, pow. wieluński, gm. i par. Praszka, odl. 21 w. od Wielunia. Leży nad Prosną i jej dopływem rzeczką Śmierdzącą, na wznies. 604 st. n. p. m. Na prawym brzegu Prosny, na płd. od Praszki, występuje jura brunatna, składająca się z piasków i piaskowców żelazistych; są również pokłady torfu i rudy żelaznej.

P. posiada kościół par. murowany, cerkiew prawosławną, dom przytułku dla 6 ubogich, szkołę początkową ogólną, sąd gm. okr. V, st. pocz., komorę celną na granicy od Prus, straż ogniową ochotniczą, aptekę, około 250 dm. (60 murow.) i do 3000 mk. Ludność trudni się głównie szewctwem i stolarstwem. Z zakładów przemysłowych są: młyn parowy i kilka małych garbarni.

Po pożarze, który w 1852 r. zniszczył całą osadę, odbudowała się ona na nowo według ułożonego wtedy planu regulacyjnego. P. prawdopodobnie była pierwotnie osadą górniczą, należącą do sąsiedniej wsi Strojec (Stradziec). Dobywanie rudy żelaznej (błotnej), obfitującej w żelazo, zajmowało już w XV w. ludność osady.

Niezbyt żyzna gleba nie sprzyjała pracy rolniczej a pograniczne i nadrzeczne położenie [str. 19:] nadawało się do wytworzenia tu handlowego i przemysłowego ogniska. Nazwa sąsiedniej wsi Kowale, wskazuje na rodzaj zajęcia ludności. Z czasem P. wyniosła się po nad sąsiednie osady przez swe pomyślniejsze położenie i otrzymanie praw osady miejskiej. Wynikiem skupienia tu ludności i pracy przemysłowej było zubożenie sąsiednich parafii (Strojec i Kowale) i wcielenie takowych do młodszej prawdopodobnie lecz bogatszej parafii w Praszce.

Fundatorami kościoła i założycielami miasta byli zapewne właściciele Strojca i Praszki, Nieczujowie, którzy przybrali nazwisko Praskich. Według reg. pobor. z 1552 r. w Strojcu i Praszce władają Prascy.

W Strojcu jest kuźnica o 2 kołach wodnych. W 1563 r. P. ma 2 rzemieśl. (Wieluń 133, Bolesławiec 45) i płaci soszu 4 zł. 24 gr. Przy mieście jest młyn o 2 kołach (Pawiński, Wielkop., II, 294, 309).

W mieście jest jednak szkoła, kościół zaopatrzony jest w aparaty (4 srebrne kielichy), księgi (około 1521 r. jest mszał drukowany i agenda krakowska), pleban ma łan dający mu pół grzyw. czynszu, pobiera też z łanów miejskich meszne po mierze owsa i żyta a z łanów szlacheckich i dziedzicznych dziesięcinę snopową (Łaski, Lib. Ben., II, 123, 124).

Zygmunt III bawiąc w P. 1620 r. miał na prośbę mieszczan wydać przywileje na utworzenie cechów (Sobieszcz. Enc. Org.). Od Praskich przeszła P. i przyległe dobra w ręce Wężyków, którzy upamiętnili się przez przebudowanie kościoła (Zofia Wężykowa, kaszt. wieluńska) i dobudowanie dwóch kaplic, fundacyą prebendarza i altaryi, mieszczanom zaś stali się pamiętni przez pozbawienie ich praw miejskich i obciążenie pańszczyznianemi powinnościami.

Mimo to, dzięki pogranicznemu położeniu, osada utrzymywała swój miejski charakter lecz zaludnioną została przez żydów. W 1807 r. było tu 1000 mk., w tej liczbie 300 żydów. W 1827 r. P. ma 186 dm., 1850 mk.; w 1862 r. było 221 dm., 2258 mk., przeważnie żydów.

Po Wężykach dziedzicami miasta i dóbr byli w połowie XVIII w. Mączyńscy a w końcu hr. Tomasz Potocki i jego spadkobiercy. Staranne gospodarstwo zaprowadzone w tutejszych dobrach opisane zostało w „Opisu podróży po kraju” przez uczniów instytutu marymonckiego (Bibl. Warsz. 1848 r., I, 41).

Dobra Praszka składały się w 1885 r. z folw.: Praszka, Rozterk, Grodzieczyzna, Raczyzna i Kuźnieczka. Rozl. dom. mr. 3191; folw. P. gr. or. i ogr. mr. 249, łąk mr. 45, pastw. mr. 12, zarośli mr. 6, nieuż. mr. 19, razem mr. 331; bud. murow. 13; płodozmian 9 polowy; fol. Rozterk gr. or. i ogr. mr. 212, łąk mr, 27, zarośli mr. 5, nieuż. mr. 23, razem mr. 267; bud. mur. 2, z drzewa 7; płodozmian 10 polowy; folw. Grodzieczyzna gr. or. i ogr. mr. 453, łąk mr. 10, pastw. mr. 14, lasu mr. 605, nieuż. mr. 88, razem mr. 1170; bud. mur. 14, z drzewa 3; płodozmian 9 polowy; folw. Raczyzna gr. or. i ogr. mr. 513, łąk mr. 5, lasu mr. 602, nieuż. mr. 21, razem mr. 1141; bud. mur. 6, z drzewa 3; płodozmian 13 polowy; folw. Kuźniczka gr. or. i ogr. mr. 170, łąk mr. 101, zarośli mr. 1, nieuż. mr. 9, razem mr. 281; bud. mur. 2, z drzewa 4; płodozmian 9 polowy, las nieurządzony. W skład dóbr wchodziły: os. Praszka os. 213, z gr. mr. 1010; wś Szyszków os. 32, z gr. mr. 342; wś Strojec os. 43, z gr. mr. 467; wś Wygiełdów os. 24, z gr. mr. 386; wś Brzeziny os. 33, z gr. mr. 403; wś Prosna os. 19, z gr. mr. 329; wś Rosocha os. 14, z gr. mr. 134; wś Skotnica os. 34, zgr. mr. 258; wś Bugaj os. 2, z gr. mr. 12. P. par., dek. wieluński, 4030 dusz. P. gmina należy do s. gm. okr. V w miejscu. Ma 16,691 mr. obszaru i 7800 mk.

Br. Ch.